Iduq Ötükendekiler Şaman mıydı? | Kitap Yorumu ve Temalar

Eski Türklerin dinî inançları, merakımı celbeden ve merak uyandıran bir konu olduğundan İbrahim Kafesoğlu’nun "Eski Türk Dini" adlı eserini okudum. hocadan daha evvel de rusya tarihini okumuş ve müsteftit olmuştum. Kitap konu hakkında önyargıları kıran ve bilimsel verilerle Türklerin İslam öncesi inanç sistemini anlatan temel kaynaklardan biri. Kitaptan dikkat çeken bazı başlıklara aşağıda değindim (cümle sonundaki sayılar, sayfa numarasıdır)..

1. "Kurt Totem mi, Sembol mü?"

• Kurt, Türk mitolojisinde kutsal bir yere sahip olsa da, Kafesoğlu’na göre totemcilikle karıştırılmamalı. (13)

• Totemcilikte anaerkil aile yapısı ve hayvana tapınma varken, Türklerde babaerkil sistem hâkimdi. Kurt, bozkırda gücü temsil eden bir semboldü; ona tapınılmıyordu. (13-15)

• Onuncu yüzyılda Oğuzları anlatan İbn Fadlan’ın notlarında da totemizm izi yok. (19)

2. Şamanizm Türklere Özgü mü?

• Şamanizm, tüm dünyada (Amazon’dan Sibirya’ya) görülen evrensel bir pratik. (34) Buna karşılık Türklerdeki "kam" figürü ise sonradan yaygınlaşmış. (40)

• Orhun Yazıtlarında ve Göktürk metinlerinde şamanizm izi yok. Kam kelimesi  ise Uygurlarda "büyücü" anlamında kullanılmış. (41)

• Kafesoğlu, "Göktürkler şamanistti" iddiasını çürütüyor: Dinî törenlerde şamanların rolü yoktu. (41)

3. Gök Tanrı: Türklere Özgü Tek Tanrı İnancı

• Türkler, Gök (Kök Tengri)’ü soyut ve aşkın bir tanrı olarak görüyordu. Güneş, ay gibi nesneler değil, "gök"ün kendisi kutsaldı (62).

• Bizanslı tarihçi Simokattes, Göktürklerin "Gök ve Yer’in yaratıcısı olan tek Tanrı’ya" inandığını yazmış (63-64).

• İbn Fadlan, Oğuzların "Bir Tanrı" (Bi’llah vahid) dediğini aktarıyor (59).

4. Tabiat Kültleri ve Atalar Ruhu

• Dağ (Ötüken), ateş, su kutsaldı ama putlaştırılmıyordu. Örneğin, Uygurlar ölülerin resmini tapınaklara koyar ama bunlar "hatıra" amaçlıydı (48).

• At kurbanı yaygındı, ancak insan kurbanı yoktu. Ziraat toplumlarında görülen bu ritüel, göçebe Türklerde bulunmuyor (50-55).

5. Ölüm ve Ruh Anlayışı

• Türkler ruhun uçtuğuna (tin) inanırdı. "Öldü" yerine "uçtu" veya "şahin oldu" derlerdi (47).

• Mezarlara eşya konması, ahiret inancını gösterir. Ancak bu, tenasüh (ruh göçü) değildi.1253 yılında Moğolistan'a giden rahip-elçi Rubruguis, orada bir Uygur tapınağında gördüğü putların neye delâlet ettiğini sorduğu zaman Uygurlardan şu cevabı almıştı: «Bunlar tanrı tasvirleri değildir. Bizimkilerden biri öldüğünde yakınları onun suretini yapar, tapınağa koyar. Biz de bunları ölünün hatırası olarak, hürmetle muhafaza ederiz» (47).

Sonuç: Türk Dini Neden Özel?

Kafesoğlu’na göre eski Türk dini:
✅ Tek tanrılı (Gök Tanrı) bir sistemdi.
✅ Tabiat kültleri vardı ama putperestlik yoktu.
✅ Şamanizmle özdeşleştirilemez, çünkü kamların rolü sınırlıydı.
✅ Atalar kültü ve kurban ritüelleri vardı, ancak insan kurbanı gibi uygulamalar Türklere yabancıydı.

Popüler Kültürdeki Yanılgılar:

• "Türkler şamanistti" iddiası hatalı.

• "Bozkurt tapınılıyordu" yanlış; kurt bir semboldü.

• "Çok tanrılıydılar" doğru değil; Gök Tanrı merkezli bir inanç vardı.

Bu yazıyla tabii ki Kafesoğlu hocanın akademik çalışmasını sadeleştirerek aktarmakta olup; konuya ilgi duyanlar için  kitabın okunmasını öneririm...

İbrahim Kafesoğlu, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1980